Deze Nederlandse vertaling is gebaseerd op een oorspronkelijk artikel uit The Conversation en is gemaakt in overeenstemming met de Creative Commons-licentie. (Naar het originele artikel).

Misinformatie is overal onderwerp van gesprek en baart terecht zorgen. Het kan zorgen voor polarisatie van het publiek, leiden tot een vermindering van gedrag dat onze gezondheid beschermt zoals vaccinatie en het dragen van een masker, en het kan het vertrouwen in de wetenschap aantasten. Een aanzienlijk deel van de misinformatie wordt niet per ongeluk verspreid, maar als onderdeel van georganiseerde politieke campagnes. In dergelijke gevallen spreken we van desinformatie.

Er is echter een meer fundamentele, ontwrichtende schade die ontstaat als gevolg van mis- en desinformatie, die minder vaak wordt benoemd.

Het ondermijnt de democratie. In een recent artikel, gepubliceerd in Current Opinion in Psychology, belichten we twee belangrijke aspecten van democratie die door desinformatie worden uitgehold.

De integriteit van verkiezingen

Het eerste van de twee aspecten is het vertrouwen in hoe de macht wordt verdeeld, en dan met name de integriteit van verkiezingen.

Uit recente peilingen in de Verenigde Staten blijkt dat bijna 70% van de Republikeinen twijfelt aan de legitimiteit van de presidentsverkiezingen van 2020. Dit is een direct gevolg van desinformatie van Donald Trump, de verliezer van die verkiezingen.

Voor de democratie is het essentieel dat mensen weten dat de macht vreedzaam zal worden overgedragen als een zittende machthebber de verkiezingen verliest. De "enorme leugen" dat de Amerikaanse verkiezingen van 2020 gestolen zouden zijn, ondermijnt dat vertrouwen.

Afhankelijk van betrouwbare informatie

Het tweede belangrijke aspect van democratie is dat het afhankelijk is van betrouwbare informatie over het bewijs voor verschillende beleidsopties.

Eén van de redenen waarom we vertrouwen hebben in democratie als bestuurssysteem is het idee dat het ‘betere’ beslissingen en resultaten kan opleveren dan autocratie, omdat de "wijsheid van de menigte" beter presteert dan het individu. Maar de voordelen van die wijsheid verdwijnen als mensen alom slecht geïnformeerd zijn.

Desinformatie over klimaatverandering is een goed gedocumenteerd voorbeeld. De fossiele industrie begreep de gevolgen van de verbranding van fossiele brandstoffen voor het milieu al in de jaren zestig. Toch heeft ze decennialang organisaties gefinancierd die de realiteit van klimaatverandering ontkennen. Deze desinformatiecampagne heeft het beperken van klimaatverandering tientallen jaren vertraagd - een voorbeeld van overheidsbeleid dat wordt gedwarsboomd door valse informatie.

Tijdens de COVID-19 pandemie hebben we een soortgelijk misinformatie traject gezien, hoewel dit zich in slechts enkele jaren heeft voltrokken in plaats van gedurende tientallen jaren. Misinformatie over COVID varieerde van beweringen dat 5G-masten en niet een virus de ziekte veroorzaakten, tot het in twijfel trekken van de effectiviteit van lockdowns of de veiligheid van vaccins.

De virale golf van misinformatie leidde ertoe dat de Wereldgezondheidsorganisatie een nieuwe term introduceerde - infodemie - om de overvloed aan informatie van lage kwaliteit en complottheorieën aan te duiden.

Een gemeenschappelijke deler van misinformatie

Opvallend genoeg hebben sommige van dezelfde politieke actoren die betrokken zijn bij het ontkennen van klimaatverandering hun retorische draaiboek ook gebruikt om desinformatie over COVID te verspreiden. Wat hebben deze twee kwesties met elkaar te maken?

Eén gemene deler is het wantrouwen tegenover overheidsoplossingen voor maatschappelijke problemen. Of het nu gaat om het beprijzen van koolstof om klimaatverandering te beperken, of om afstand houden om de verspreiding van COVID te vertragen, tegenstanders vrezen de beleidsmaatregelen die zij beschouwen als een aanval op persoonlijke vrijheden.

Er bestaat een ecosysteem van conservatieve en vrije markt denktanks die zich verzetten tegen elke wetenschap die, zou er op geacteerd worden, het potentieel heeft om inbreuk te maken op ‘vrijheid’ door middel van reguleringen.

Er is nog een gemeenschappelijk kenmerk dat alle georganiseerde desinformatiecampagnes verbindt, of het nu gaat om verkiezingen, klimaatverandering of vaccins. Dat is het gebruik van persoonlijke aanvallen om twijfel te zaaien over de integriteit en geloofwaardigheid van individuen.

Verkiezingsmedewerkers in de Verenigde Staten werden valselijk beschuldigd van het plegen van fraude door degenen die ten onrechte beweerden dat de verkiezingen waren "gestolen" van Trump.

Klimaatwetenschappers zijn het doelwit geweest van lastercampagnes, variërend van haatmail tot lasterlijke klachten en verzoeken om toegang tot informatie. Volksgezondheidsfunctionarissen zoals Anthony Fauci zijn prominente doelwitten geweest van extreemrechtse aanvallen.

De nieuwe dimensie in aanvallen op wetenschappers

Het is waarschijnlijk geen verrassing dat er nu een nieuwe dimensie is ontstaan in de aanvallen op wetenschappers en anderen die proberen de op bewijs gebaseerde integriteit van de democratie te beschermen. Het gaat om aanvallen en beschuldigingen van vooringenomenheid van onderzoekers die zich bezighouden met misinformatie.

Dergelijke aanvallen worden grotendeels gedreven door Republikeinse politici, in het bijzonder door degenen die de ongefundeerde beweringen van Trump over de verkiezingen van 2020 hebben gesteund.

Deze misinformanten proberen onderzoek te dwarsbomen dat hun gedrag onder de loep neemt door gebruik te maken van het draaiboek voor klimaatontkenning en anti-vaccinatie. Hun campagne heeft een belemmerend effect gehad op onderzoek naar misinformatie.

Hoe nu verder?

Psychologisch onderzoek heeft bijgedragen aan inspanningen van de Europese Unie om wetgeving te verbeteren, zoals de Digital Services Act en de Code of Practice, die tot doel hebben om democratieën weerbaarder te maken tegen mis- en desinformatie.

Er is ook onderzoek gedaan naar manieren om de weerbaarheid van het publiek tegen misinformatie te vergroten. Eén van die methoden is inoculatie, wat gebaseerd is op het idee dat mensen beschermd kunnen worden tegen misleiding als ze leren over de retorische technieken die gebruikt worden om ze te misleiden.

In een recente inoculatiecampagne waarbij korte educatieve video's werden getoond aan 38 miljoen burgers in Oost-Europa, werd het vermogen van mensen om misleidende retoriek te herkennen over Oekraïense vluchtelingen veelvuldig verbeterd.

Het valt nog te bezien of deze initiatieven en onderzoeksresultaten gebruikt zullen worden in landen als de Verenigde Staten, waar één politiek kamp zich meer bedreigd lijkt te voelen door onderzoek naar misinformatie dan door de bedreigingen die misinformatie met zich meebrengt voor de democratie.

We willen graag onze collega's Ullrich Ecker, Naomi Oreskes, Jon Roozenbeek en Sander van der Linden bedanken, die hebben meegewerkt aan het vakartikel waarop dit artikel is gebaseerd.

Stephan Lewandowsky, Chair of Cognitive Psychology, University of Bristol en John Cook, Senior Research Fellow, Melbourne School of Psychological Sciences, The University of Melbourne